Słyszałem i zapomniałem,
widziałem i zapamiętałem,
zrobiłem i zrozumiałem.
Konfucjusz
Nie od dziś wiadomo, że najlepszym sposobem na poszerzenie swojej wiedzy oraz na nabycie nowych doświadczeń i umiejętności jest działanie. Wiedza zdobyta na podstawie własnych obserwacji, przeżyć czy ta, wynikająca z praktyki, stanowi bogactwo, jakiego nie jest nam w stanie zapewnić żaden teoretyk. Samodzielne dochodzenie do rozwiązań nurtujących nas problemów czy podejmowanie działań wzbogacających nasze doświadczenie życiowe pozwala na poznanie oparte na postrzeganiu i doznaniach zmysłowych.
Nauka przez doświadczenie ważna jest na każdym etapie naszego życia, jednak okresem, w którym odgrywa ona największe znaczenie, jest dzieciństwo. Dzieci uczą się inaczej niż dorośli.
One zbierają doświadczenia „ręką, sercem i głową”. Uczą się poprzez działanie. Obserwują, odkrywają i wypróbowują różne sposoby zachowania. Poprzez konkretne doświadczenia zmysłów, docierają do wniosków.
Dziecko to istota wyposażona w naturalną ciekawość świata. Jego aktywność własna to biologicznie zdeterminowane czynne uczestnictwo w poznawaniu i przeobrażaniu świata. Nie odzwierciedla ono biernie przedmiotów i zjawisk otoczenia, lecz zdobywa aktywnie doświadczenie najpierw w toku własnych doznań oraz przy pomocy osób dorosłych, a następnie dzięki świadomej działalności psychicznej. Czynności badawcze, zwane także eksploracyjnymi, pojawiają się w kontekście nowych bodźców i sytuacji, prowadzą do zaspokojenia potrzeb poznawczych.
W procesie poznania aktywność umysłowa dziecka wtopiona jest w jego aktywność fizyczną. Dorosły powinien więc stwarzać warunki do działań tak, by przyniosły one potem wyniki poznawcze. Zamiast mówić, co jest złe, a co dobre, co słuszne, a co nie, powinniśmy raczej pozwolić mu na zdobywanie własnych doświadczeń. By nauczyć się odpowiedzialności, musi ponosić konsekwencje swoich czynów. Najlepszym sposobem, w jaki dorośli mogą pomóc swemu dziecku nauczyć się odpowiedzialności, jest pozwolenie mu na doświadczenie naturalnych wzlotów i upadków codziennego życia.
Badanie i odkrywanie świata jest ważnym warunkiem odnalezienia się w nim przez dziecko. Z własnej inicjatywy zgłębia ono tajniki życia i bada fascynujące je w ich otoczeniu elementy. Kierując się swoją mądrością i niezaspokojoną ciekawością, chce nie tylko obserwować swoje środowisko, ale przede wszystkim zdobywać realne doświadczenia dzięki prawdziwym przeżyciom. Wszystkie jego działania prowadzą do nowych doznań i nowej wiedzy, do której może w każdej chwili się odwołać.
Doświadczanie to proces bądź rezultat bezpośredniego poznawania rzeczywistości za pośrednictwem systematycznej obserwacji lub eksperymentu. Poprzez badanie otoczenia dziecko gromadzi doświadczenia, które „pozwalają mu przewidywać zdarzenia, wywoływać je i zmieniać. Bez tych doświadczeń nie byłoby mowy o rozwoju poznawczym”.
Jak podaje D. Braun: „Przeżywanie, doświadczanie i poznanie są centralnymi elementami w procesie poznania”. Dziecko jest bardziej chętne do eksperymentowania niż dorośli, chce wypróbować to, co nieznane, przetestować i udoskonalić nowe możliwości, jakie daje mu otaczający świat.
Według J. Piageta, proces poznawania świata przez dziecko opiera się na interakcji między dzieckiem a światem zewnętrznym. Wchodząc w interakcje ze światem zewnętrznym, aktywnie eksplorując otoczenie, dziecko konstruuje schematy umysłowe. Odzwierciedlają one sposób rozumienia świata i poziom jego wiedzy o świecie. Budulcem służącym do konstruowania tych schematów jest stale gromadzone doświadczenie. W trakcie aktywnego doświadczania świata dochodzi do ciągłej konfrontacji dotychczas zbudowanych przez dziecko struktur poznawczych z nowymi sytuacjami i zdarzeniami.
Jak twierdzi Piaget, „w pełni skonstruowanej wiedzy nie da się wyodrębnić z tego, o czym się czyta lub o czym się słucha”. Dziecko powinno zachowywać się na zajęciach jak aktywny naukowiec: dociekać prawdy, badać, poszukiwać drogi do rozwiązania problemów, przenosić swoje doświadczenie na inne sytuacje życiowe. Wiedza bowiem nie składa się z faktów, zasad i teorii wyprowadzanych z obserwacji zjawisk i zdarzeń, ale jest zdolnością człowieka do racjonalnego wykorzystania informacji i interpretowania znaczeń, zdarzeń, zjawisk.
W odniesieniu do przedstawionego powyżej postrzegania dziecka jako osoby aktywnie uczącej się, rozwiązującej problemy samodzielnie lub we współpracy z innymi, konieczne jest stworzenie przez dorosłych takich sytuacji, które będą zachęcały dziecko do pogłębiania wiedzy, nabywania nowych doświadczeń, a przede wszystkim będą stanowiły dla niego wyzwanie.
Samodzielność jest niezwykle ważną dyspozycją dziecka do podejmowania wyzwań i działania zgodnie z własną wolą. Wynika z potrzeby niezależnego zdobywania i gromadzenia doświadczeń, pokonywania przeszkód, sprawdzania swoich umiejętności w różnych sytuacjach. Stąd należy stwarzać dziecku takie sytuacje, które pozwolą mu na zdobywanie różnorodnych, samodzielnych doświadczeń. Dziecko już od najmłodszych lat kształtuje się poprzez odkrywanie własnego ciała oraz otaczających je rzeczy.
Należy pamiętać, że:
* małe dziecko uczy się poprzez działanie i dlatego dobrze zaplanowane zajęcia to takie, w których jest ono aktywne;
* aby dziecko pozostało kreatywne trzeba pozwolić mu eksperymentować i nie krytykować jego pomysłów nawet, jeśli dorosłemu wydają się niepraktyczne i nierozsądne;
* swoboda w podejmowaniu nawet drobnych decyzji uczy dziecko samodzielności;
* samodzielność i możliwość eksperymentowania pozwalają dziecku przeżywać pozytywne emocje i wzmacniają wiarę w swoje możliwości;
* dziecko, które pracuje głównie pod dyktando dorosłych, traci inicjatywę; uczy się słuchać i być wykonawcą poleceń innej osoby.
W toku samodzielnego działania dziecko zaspokaja swoją naturalną ciekawość, która jest motorem jego poczynań eksploracyjnych. Poczucie głodu intelektualnego sprawia, że mały człowiek nie uznaje ograniczeń, które mogłyby przeszkodzić mu w doświadczaniu świata i zgłębianiu jego tajemnic. Poznaje świat smakując go, dotykając, czując, oglądając i słuchając jego odgłosów. Wie, że cytryna jest kwaśna, bo jej skosztowało, a piec parzy, bo go dotknęło.
Podsumowanie
Jeśli dziecko nie praktykuje, to jego wiedza do niczego nie służy. Poprzez praktykę rozwija się w nim potencjał poznawczy, czynności umysłowe, zdolność do oceny oraz umiejętność myślenia dywergencyjnego. Pozwalamy mu w ten sposób rozwijać i zaspokajać jego naturalną ciekawość i umożliwiamy późniejsze kreatywne funkcjonowanie w środowisku społecznym.
Dzięki naturalnej potrzebie ruchu i związanej z tym dużej ruchliwości, spostrzegawczości i żywości wyobrażeń dziecko zdobywa znaczny zasób wiedzy o świecie. Jeśli samo szuka i odkrywa rozwiązania, to na pewno je dobrze zrozumie. Poza tym poczucie, że potrafi to zrobić samodzielnie, zwiększa jego chęć do nauki. Będzie samo dalej szukało i rozwiązywało coraz to inne zagadnienia.
Odkrywanie, badanie, dokonywanie wynalazków, dociekanie i przeprowadzanie doświadczeń są istotnymi potrzebami i motorami działania dziecka. Zajęcia w tej formie wspierają rozwój jego kreatywności. Konieczne jest w tym celu „przygotowanie otoczenia”, które zawiera odpowiednie dla dziecka bodźce, aby samodzielnie i z własnej inicjatywy udało się na poszukiwania tajemnic świata, w którym żyje.
Nie należy ograniczać niepokoju poznawczego dzieci pytając je: „Po co?”. Tego typu pytania, chociaż czasami zadane w dobrej wierze przez dorosłego, powodują, że dzieci przestają być ciekawe i zniechęcają się do działania. Przekonują się, że ich aktywność bywa męcząca, a niekiedy także niemile widziana. Uczą się biernego i teoretycznego nabywania wiedzy, bez potrzeby konfrontacji jej z rzeczywistością. Przyjmują za pewnik to, co przekazał im nauczyciel lub inny dorosły.
Powinniśmy pamiętać, że wiedzy, którą dzieci zdobędą same, nikt im nie zabierze.